Letterlijke tekst persconferentie informateur Kim Putters 14 maart 2024

Mediatekst | 14-03-2024

Persconferentie informateur Putters

PUTTERS
Goedemiddag allemaal, meneer de voorzitter. Vandaag precies een maand geleden gaf u mij mijn opdracht en ik ben blij u te kunnen melden dat mijn opdracht voltooid is. Er kan wat mij betreft een volgende stap gezet worden om te komen tot een nieuw kabinet. Mijn advies is om als volgende stap in een volgende informatieronde de mogelijkheid te onderzoeken van een programkabinet op basis van een akkoord op hoofdlijnen, tussen de fracties van PVV, VVD, BBB en NSC, dat kan rekenen op een zo breed mogelijke steun in de volksvertegenwoordiging. Op wat deze vorm van extraparlementaire samenwerking inhoudt, ga ik zo meteen uiteraard in. Het staat ook in mijn verslag, dat ik u zometeen zal overhandigen, maar voordat ik dat doe, geef ik ook graag een korte toelichting. Onderdeel van mijn opdracht was het onderzoeken van de mogelijkheden voor een vruchtbare politieke samenwerking. Toen deze informatieronde begon, was het niet vanzelfsprekend dat de mogelijkheden er zouden zijn. Bij mijn onderzoek heeft een aantal externe deskundigen een belangrijke rol gespeeld en hen wil ik hierbij hartelijk bedanken. Dat geldt ook voor alle fractievoorzitters die ik gesproken heb in het bijzonder, de vier betrokken fracties bij de laatste paar weken, hebben er veel energie ingestoken, ze zijn in beweging gekomen en zij willen vooruit en daarvoor verdienen ze waardering. Mijn opdracht betrof de vorm van zo’n samenwerking, het rechtdoen aan de verkiezingsuitslag inclusief de grote verschuivingen die daarbij hebben plaatsgevonden en achter die zin gaat een wereld schuil. Of eigenlijk, een land. Ons land. En voordat ik bij de kern van mijn verslag kom, moet daar ook iets van mijn hart. Want terecht verwachten mensen dat er snel een kabinet komt dat maatschappelijke vraagstukken effectief gaat aanpakken. Een kabinet dat als opdracht ziet om continu te werken aan het vertrouwen tussen mensen en hun overheid en dat vanaf de start oog heeft voor de uitvoering van beleid, zodat beleid ook uitwerkt zoals bedoeld en dus een kabinet dat vertrouwen heeft in de mensen die dat beleid moeten uitwerken en uitvoeren. Een kabinet dat betekenisvol contact zoekt met de mensen voor wie de plannen bedoeld zijn, waardoor burgers zich gehoord en betrokken weten en in mijn ogen zou dat het vertrekpunt moeten zijn van iedere vruchtbare politieke samenwerking. Gegeven die maatschappelijke context, rust er op de volksvertegenwoordiging de verantwoordelijkheid om te zoeken naar gemeenschappelijkheid en naar verbinding en daarbij hoort ook het volgen van een zorgvuldige procedure om te komen tot een nieuw kabinet. Een kabinetsformatie is vooral ook het organiseren van vertrouwen daarin, vertrouwen is de basis voor ieder kabinet. De manier waarop een kabinet gevormd wordt, heeft directe invloed op dat vertrouwen van mensen in hun overheid en dat is waarom ik het zo belangrijk vond en vind, deze opdracht uit te voeren om zo de kabinetsformatie verder te helpen. 

Dan naar mijn verslag. Daarin zult u lezen dat ik, ook in overleg met verschillende experts, onderzoek heb gedaan naar verschillende begrippen van kabinetsvormen en naar de mogelijkheden van verschillende manieren om tot een kabinet te komen. Daarover heb ik de afgelopen weken eerst met alle fractievoorzitters gesproken en daarna intensief met de fracties van PVV, VVD, NSC en BBB. Voor een vruchtbare politieke samenwerking is het cruciaal op welke manier samenwerkende partijen zich aan elkaar kunnen verbinden. Daarbij gaat het om drie vormen van verbinding: politieke, programmatische en personele verbinding. Politieke binding gaat over de vraag naar welk kabinet toegewerkt? Bijvoorbeeld een meerderheids-, minderheids-, gedoog- of extraparlementair kabinet. In mijn verslag beschrijf ik hoe deze formatieronde op dit punt is verlopen. We zijn alle varianten minutieus en systematisch langsgelopen en mijn conclusie is dat het nu niet mogelijk is om tot een regulier meerderheidskabinet of minderheids-, dan wel gedoogkabinet te komen. Er is bij de vier genoemde partijen draagvlak voor het verder verkennen van een vorm van een extraparlementair kabinet en ik noem dat een programkabinet. Dat past in mijn ogen bij de huidige politieke situatie en de maatschappelijke context die ik zojuist ook heb geschetst. En om daartoe te komen draait het om hoe de politieke en personele binding wordt ingevuld en aangepakt. Programmatische binding betreft de feitelijke bouwstenen van een kabinet. Het gaat dan om de afspraken die op een aantal niveaus gemaakt worden en die wil ik ook kort langslopen. Zo gaat het om samenwerkingsafspraken met de vier fracties en zo mogelijk met andere fracties. Kern daarvan is het afspreken van zorgvuldige werkwijzen en omgangsvormen, bijvoorbeeld hoe je omgaat met het indienen en dekken van moties en amendementen of hoe je reageert op onverwachte gebeurtenissen en de buitenwereld. De tweede cruciale bouwsteen is een beknopt hoofdlijnenakkoord. Daarin worden afspraken gemaakt over de kaders en beleidsdoelen die het kabinet worden meegegeven en mijn advies voor een volgende informatieronde richt zich vooral op dit onderdeel, zoals ik daarnet al zei. Op basis van het hoofdlijnenakkoord dat is gesloten, kan vervolgens een kabinet worden samengesteld, daar kom ik zo op terug. Dat kabinet maakt vervolgens een regeerprogramma, daarin worden de hoofdlijnen uitgewerkt naar concrete maatregelen die het kabinet gaat uitvoeren en mijn advies is om daarbij ook medeoverheden, uitvoerders en het maatschappelijke veld te betrekken. De derde vorm van binding is de bemensing. Over de manier waarop de bemensing van een programkabinet moet verlopen is in deze informatieronde ook gesproken. Bij een kabinet dat extraparlementair tot stand komt, is het vormen van dat team cruciaal. Immers, het uitwerken en uitvoeren van een regeerprogramma, binnen de kaders van een hoofdlijnenakkoord vergt veel van het kabinet als team en in het verkeer met de Kamer. Op basis van de gesprekken in deze ronde, is ook de conclusie dat bij de bemensing van zo’n kabinet gestreefd moet worden naar een evenwichtige mix van bewindspersonen van binnen en buiten de politiek, zodat er recht gedaan wordt aan de verkiezingsuitslag en de maatschappelijke verankering van het kabinet. De politiek leiders van de vier fracties blijven in dat geval in de Tweede Kamer. Meneer de voorzitter, dit is in de kern wat er in mijn verslag staat. Op dit moment is de enige mogelijkheid om tot een vruchtbare politieke samenwerking te komen het onderzoeken van de mogelijkheid van zo’n programkabinet, gebaseerd op een vorm van extraparlementaire samenwerking tussen PVV, VVD, NSC en BBB. Zo’n onderzoek is uitsluitend zinvol als niet alleen de vorm, maar ook de inhoud daarin wordt meegenomen. Ik wil u nu graag mijn verslag overhandigen. 

BOSMA
(…) Spannend. Een programkabinet, dat woord kende ik nog niet, maar dat zal vanaf nu gemunt worden. Het ligt, als Kamervoorzitter, mij niet op het pad om inhoudelijk op het rapport van de informateur in te gaan, uiteraard. Dat is aan de Kamer zelf, maar het is fijn dat, met deze gespreksronde en dit verslag, duidelijk is wat ten aanzien van de formatie wel en niet kansrijk is. En dat is het allerbelangrijkste. De nieuwe Kamer zit vandaag precies 100 dagen. Het huidige kabinet is al ruim 250 dagen, om precies te zijn 552 dagen, demissionair. De Kamer wil door. En daarom is het goed dat ik in de woorden van de heer Putters een realistische, optimistische toon meen te bespeuren. (…) Wellicht dat we hier het begin zien van een pril kabinet. U heeft zich perfect aan de termijn gehouden, meneer Putters. Het eindrapport is vanaf zojuist ook in de Kamer beland, en woensdag gaan wij erover debatteren en ik vind het fijn dat de heer Putters daarbij aanwezig zal zijn om vragen te beantwoorden. (…) We gaan met heel veel plezier uw rapport lezen, dank u wel. 

DE ROOY (NOS)
Ja, meneer Putters, als deze formatie slaagt, dan zou dat nog steeds een kabinet zijn dat gesteund wordt door een meerderheid. Wat is daar nou zo bijzonder aan? En is dat dan niet gewoon een meerderheidskabinet? 

PUTTERS
Ieder kabinet heeft steun in het parlement nodig, dat is altijd het geval. Zolang een kabinet niet een motie van wantrouwen tegen zich aangenomen ziet worden, heeft het vertrouwen. Zo werkt het in ons land. Een extra parlementair kabinet, en een vorm die  wij daar, die ik daar in voorstel, ziet er heel anders uit dan een meerderheids- of een minderheidskabinet op de verschillende aspecten die ik zojuist benoemd heb. In het verslag ga ik daar uitgebreid op in. Dus het is wel degelijk een andere vorm, het hangt natuurlijk wel af van de verdere invulling die partijen daaraan gaan geven, ook op de inhoud, en wat er precies uitkomt. Maar het verkeer tussen Kamer en kabinet zal daar anders door verlopen en dat is in de kern wat ik voorstel. 

DE ROOY
Een van die elementen is ook dat de fractievoorzitters dan eventueel plaats zouden nemen in de Kamer. Zijn er afspraken gemaakt over hoe dan een premier gekozen wordt? 

PUTTERS
In het verslag heb ik aangegeven, dat heeft u natuurlijk nog niet kunnen lezen, maar daar staat dat over de invulling van het ambt van de minister-president op een later moment besloten zal moeten worden hoe dat proces en de invulling zal gaan. 

BREMER (RTL)
Hoe komt u bij het woord ‘programkabinet’? 

PUTTERS
Nou, in de eerste week van mijn werk hier, heb ik natuurlijk met veel mensen gesproken. Ik wil hierbij ook aangeven dat zeker ook de historici, dus de mensen met de parlementaire geschiedenis in hun vakgebied mij ook erg geholpen hebben bij hoe in verschillende tijdsperiodes van de Nederlandse parlementaire geschiedenis met dit begrip werd omgegaan. En wat je ziet, is dat: er is niet één sluitende definitie voor extra parlementariteit. Dus, je had kabinetten-Drees, je had Den Uyl, je had De Quay, Cort van der Linden, zien er allemaal net iets anders uit maar ze variëren op die dimensies van extra parlementariteit. En het woord ‘programkabinet’ komt daar ook in de historie in voor. En nou, gegeven mijn onderzoek, en de gesprekken die ik met de fracties heb gehad, denk ik dat dit een passende term is. Ik zeg er wel bij: het is mijn voorstel, zij moeten zelf bepalen, en de Tweede Kamer moet zelf bepalen, of ze die term ook wil overnemen. Het is mijn voorstel. Ik denk dat het het dichtst komt bij de samenwerking die ik voorstel. 

BREMER
Het betekent dat de grootste partij, Wilders, niet de premier gaat leveren omdat ze allemaal de Kamer in gaan. Hij noemde dat vanmorgen zelf ‘ondemocratisch en staatsrechtelijk onjuist’, deelt u die mening? 

PUTTERS
Daar ga ik niet op in. Ik heb net gezegd: wij hebben in de besprekingen, in overleg met elkaar, deze variant doorgenomen, met elkaar gewogen dat de partijleiders in de Tweede Kamer lid van de Tweede Kamer blijven als deze samenwerking werkelijkheid wordt. En daar wil ik het bij laten. 

BREMER
Maar ‘staatsrechtelijk onjuist’? 

PUTTERS 
Daar  ga ik verder niet op in.

BREMER
Wilt u zelf premier worden?

PUTTERS
Dat is niet aan de orde. 

HAGENS
U zegt dat vertrouwen heel belangrijk is, gisteravond heeft Geert Wilders bevestigd dat die afspraak er is gemaakt, maar vanochtend zegt hij dan dat het ‘ondemocratisch’ is, als er een afspraak binnenskamers is gemaakt en vervolgens naar buiten toe wordt gezegd dat het ondemocratisch is. Wat zegt dat dan over het vertrouwen onderling? 

PUTTERS
Ik ga niet op uitspraken buiten. Ik heb mijn onderzoek, en dat hebt u hopelijk kunnen zien, op een zorgvuldige en systematische manier gedaan, in samenwerking met al deze fractievoorzitters. Vandaag heb ik het aangeboden. Het verslag is vastgesteld en dit is wat er nu als conclusie ligt, mede ook gesteund door de fractievoorzitters. 

HAGENS
Is er een basis voor genoeg vertrouwen onder elkaar?

PUTTERS
Ik heb op basis van mijn onderzoek, adviseer ik om dit voorstel, van wat ik dan een ‘program-kabinet’ noem, langs al die lijnen verder in te gaan vullen. Natuurlijk ook, want dat moeten wij ons ook realiseren, het is hoog tijd om vorm en inhoud bij elkaar te gaan brengen. Want dan kunnen we ook gaan zien of het gaat vliegen en of het een stap verder komt. Maar ik heb er vertrouwen in dat dat in een volgende ronde een stap verder gebracht kan worden, ja. Maar het is wel echt tijd, mijn voorganger was met de inhoud bezig, ik heb mij vier weken lang in de vorm verdiept, dat moet nu zo snel als mogelijk bij elkaar komen. 

HAGENS
Maar er is dus genoeg vertrouwen in elkaar?

PUTTERS
Ik adviseer om in een volgende ronde dit verder te verkennen en uit te werken en daarmee geef ik aan dat ik er vertrouwen in heb dat deze partijen met elkaar een stap verder kunnen zetten.

VRAAG (NIEUWSUUR)
Toch is natuurlijk de basis van zo’n ‘programkabinet’ een gebrek aan vertrouwen. Of ziet u het juist als een kracht?

PUTTERS
Ieder kabinet heeft natuurlijk een basis, een programma, en in dat opzicht… 

VRAAG
Maar het feit dat er geen normaal kabinet komt?

PUTTERS
Nou, ook in de geschiedenis, ook door de tijd heen, zie je natuurlijk dat ieders tijdsgezicht ook weer een eigen invulling kabinet heeft. Er zit op dit moment ook niet een uniek kabinet dat er al drie of vier keer gezeten heeft. Dus je ziet eigenlijk aan de wijze waarop regeerakkoorden tot stand komen, de wijze waarop ook mensen van buiten aangetrokken worden, hoe het gesprek met de Tweede Kamer wordt ingericht, daaraan kun je afzien wat voor soort kabinet er zit. En daar doe ik een voorstel voor, en dat is niet een zwaktebod, dat is een voorstel voor een serieuze poging om ook tot een zekere nieuwe verhouding tussen Kamer en kabinet te komen. Ik hoop dat ik dat ook in begin van mijn inleiding aangaf: er is al langer een breder gedeelde wens om tot een minder gedetailleerde regeerakkoord te komen om ook het debat in de Kamer meer ruimte te geven, om ook de samenwerking met partijen buiten de Kamer vorm te geven. Nou, ook die discussies hebben we allemaal gevoerd, die heb ik overigens met alle fractievoorzitters gevoerd. Dus dat is niet een zwaktebod, dat is volgens mij ook een handreiking naar een goed politiek debat en naar de samenleving. 

VRAAG
Maar toch, een regeerakkoord op hoofdlijnen: dat horen we ongeveer elke formatie, kunt u dan concreet zeggen: wat houdt dat in? Houdt dat in: drie A4’tjes? 

PUTTERS
Dat zou kunnen, ik heb ze niet aan banden gelegd met aantal pagina’s. 

VRAAG
Het klinkt een beetje flauw, maar u begrijpt wat ik bedoel. 

PUTTERS
Ja, kijk, een hoofdlijnenakkoord, dat zal wat sterker inzetten op wat wil je nou echt bereiken, welke doelen wil je bereiken, en een regeerprogramma waarin binnen die kaders de regering zijn programma moet gaan schrijven, zal wat sterker zitten op de maatregelen en de uitvoering van die plannen. En dat zie je natuurlijk vaker, dat dat in bestaande regeerakkoorden allemaal bij elkaar zit en dat wordt hier wat losser getrokken zodat er in de Kamer ook mogelijkheid is om eigen inbreng te leveren, om in gesprek te gaan met de regering, met de fracties die het kabinet steunen. De praktijk zal natuurlijk moeten uitwijzen hoe dit gaat werken en daar is nu eerst ook dat gesprek op de inhoud voor nodig want dan kun je eigenlijk pas echt goed de vraag beantwoorden: wat komt er precies in het hoofdlijnenakkoord, maar dit is wel het onderscheid wat er is. En dat kan. En dat is ook in het verleden wel vaker gebeurd. 

VRAAG
Nog één vraag: er zijn er ook, want ik begreep toch dat er op de inhoud al een paar afspraken zijn gemaakt, klopt dat? 

PUTTERS
In het verslag ziet u een aantal van de prioriteiten die de vier fracties hebben aangegeven en dat kunt u zien. Ik heb mij aan de opdracht gehouden om het echt over de vorm te hebben. Maar u begrijp wellicht dat op het moment dat je het gaat hebben over wat voor soort afspraken maak je, dat je dan tenminste met elkaar een beeld moet hebben over welke onderwerpen gaat dat dan. Dus je ontkomt er niet aan om het daar ook over te hebben. Maar er is niet een gesprek geweest van ‘wat moet er nou precies op dit terrein gebeuren, op dat terrein gebeuren, moet daar een onderhandeling op plaatsvinden’, dat is echt allemaal voor de volgende ronde. 

THEULINGS (EENVANDAAG)
Nog even over, toch even over Wilders. Geert Wilders reageerde heel gefrustreerd over het mislopen van het premierschap. Snapt u dat?

PUTTERS
Ik ga daar verder niet op in. Ik heb u geschetst tot welke conclusie ik gekomen ben, en wat ik met de fractievoorzitters besproken heb. En daar laat ik het bij. 

THEULINGS
Ja, maar de kiem daarvan ligt natuurlijk aan de tafel, waar u zat.

PUTTERS
Ik laat het daarbij, dit is de uitkomst van mijn onderzoek en ook van de gesprekken die ik met de fractievoorzitters verder heb gevoerd. 

THEULINGS
Ja, maar denkt u niet dat dat door gaat werken in het vervolg?

PUTTERS
Ik ga daar verder niet op in. 

THEULINGS
Maar bent u daar bang voor?

PUTTERS
Ik ga daar niets over zeggen. En ik kan dat nog drie keer tegen u zeggen. 

THEULINGS
Laat maar dan. 

VAN GRONINGEN (OP1)
Meneer Putters, u had het over de personele bezetting, u had het over een mix van mensen met een afstand tot de politiek, ook mensen uit die eigen partijen, betekent dat dat al die partijen zo’n mix moeten leveren? Of kan het zijn dat bijvoorbeeld een partij zegt ‘wij halen alleen maar mensen van buiten de politiek’, of extra parlementair, en dat andere partijen bijvoorbeeld alleen maar mensen uit hun eigen fractie leveren?

PUTTERS
In het verslag werk ik het wat verder uit: het basisprincipe is gelijke commitment van de samenwerkende fracties en in het verslag zult u zien dat ik adviseer om ernaar te streven om daar een soort 50/50 benadering in te hanteren zonder dat nu helemaal vast te zetten want het gaat uiteindelijk natuurlijk om het team van bewindslieden dat hun regeerprogramma moet uit gaan voeren en waarin dan ook voldoende evenwicht, voldoende mix, aanwezig is. 

VAN GRONINGEN
Dus het kunnen ook mensen zijn die nu Kamerlid zijn bijvoorbeeld?

PUTTERS
Nou ja, je ziet dat bij een extra parlementair kabinet, ook in het verleden en ook in het theoretische model, kunnen er enkele leden uit de fracties ook toetreden tot een kabinet. Maar die mix is heel erg belangrijk. Dus het is niet uitgesloten, maar het is niet de enige en dominante factor en dat is de kern van extra parlementair. Ook in een extra parlementaire variant is niet uitgesloten dat er ook mensen met meer politieke binding, of uit een fractie, deelnemen. 

VAN GRONINGEN
Ja, in uw tekst net refereerde u ook aan andere partijen buiten deze vier, bij sommige dingen dat die wellicht aan kunnen haken daarop. Heeft u aanwijzingen dat er in de Tweede Kamer partijen zijn die heel erg genegen zijn om bij deze vier zich aan te sluiten?

PUTTERS
Nou, ik heb met iedereen gesprekken gevoerd. Maar natuurlijk niet over dit model. Wat volgens mij nu belangrijk is, dat is de uitkomst van mijn onderzoek, wat nu belangrijk is: is dat de partij, de fracties, met elkaar over de inhoud gaan spreken. En eerlijk gezegd, lijkt mij, dat het antwoord op uw vraag daar volledig van afhankelijk zal zijn. 

VAN GRONINGEN
Wilt u een oproep doen aan misschien andere partijen in de Kamer?

PUTTERS
Dat is absoluut niet aan mij. Ik heb hier de taak en de opdracht gehad om te kijken of er een volgende stap in de kabinetsformatie gezet kan worden. Daar heb ik conclusies over en het is niet aan mij, of wie dan ook, om iets op te roepen. 

VAN SOEST (AD)
Ja, toch nog even, het is mij nog niet helemaal helder: hebben nou alle vier de partijen zich gecommitteerd om ook bewindslieden te leveren aan een nieuw kabinet? 

PUTTERS
In mijn voorstel, en dat leest u ook terug in het verslag, zie je dat een aantal stappen afgelopen moeten worden dus: programmatisch, een hoofdlijnakkoord, en uiteindelijk komt in de volgende fase ook de bemensing aan bod. Maar het gaat natuurlijk voor elk van deze vier partijen om het totaalpakket om te kunnen beantwoorden of je uiteindelijk met elkaar verder gaat. En dat geldt voor elke partij. 

VAN SOEST
Maar ze hebben zich dus nog niet gecommitteerd? 

PUTTERS
De basis van dit voorstel is: dat er met een gelijke commitment naar dit hele verhaal gekeken wordt. Maar het is afhankelijk van alle stappen die in de volgende fases worden gezet, dat is altijd zo, bij iedere kabinetsformatie.

VAN SOEST
Nou ja…

PUTTERS
En zonder een gesprek over de inhoud, kun je natuurlijk ook nu niet verder komen op de vorm. 

VAN SOEST
Maar ik vraag het natuurlijk omdat de VVD heeft gezegd ‘wij stappen alleen in als NSC ook instapt’, maar ik begrijp dat eigenlijk het definitieve antwoord daarop nog niet is gegeven?

PUTTERS
Ik formuleer het zoals ik het daarnet gezegd heb: voor elk van de vier partijen is het totaalpakket in dit voorstel belangrijk, ook het gelijk commitment, op de inhoud en op de bemensing. En uiteindelijk zal iedere partij op die manier wegen of dat voldoende is om deel te nemen. Zo simpel is het.

VAN SOEST
En de laatste vraag: er komt dus een dun regeerakkoord, daar zouden ze dan eventueel aan gecommitteerd zijn, de vier partijen, alleen vervolgens wordt dat uitgewerkt en daar zijn ze dan niet aan gecommitteerd? Hoe moet dat precies werken in de praktijk?

PUTTERS
Daar kan ik zeker wat over zeggen: het gaat om een hoofdlijnenakkoord, en daar zie je natuurlijk in dat de fracties, die steunen dat. Dus dat zijn de hoofdlijnen van beleid. Vervolgens krijgt een formateur de opdracht om als het ware werk te gaan verzetten om dit te kunnen gaan vertalen naar een regeerprogramma waar maatregelen et cetera in moeten komen. Daar moet ook een kabinetsploeg omheen samengesteld worden. Uiteindelijk zal dan in het beëdigde kabinet het regeerprogramma moeten worden vastgesteld en voorgelegd aan de Tweede Kamer. Dat kan natuurlijk ook door enige tussenkomst van fracties, maar dat is ook heel normaal in die extra parlementaire variant. Dat hoeft niet helemaal losgezongen te zijn. Dus daar kan via de fractievoorzitters, via nog in de formatie tijd via de formateur, kan daar een wisselwerking zijn maar het is het kabinet dat het regeerprogramma voor zijn rekening neemt. En dan voorlegt aan de Tweede Kamer.

VRAAG (NU.NL)
Ik zag volgens mij bij die hoofdlijnen, dat zijn toch al snel tien punten, dat zijn nogal leidende onderwerpen, dat moet uiteindelijk dan nog uitgewerkt worden in maatregelen, dat is toch een begin van een redelijk dik coalitieakkoord?

PUTTERS
Nou dat zullen we gaan zien. Het is eigenlijk het meest eenvoudig uit te leggen: in een hoofdlijnenakkoord leg je vast, in alle scherpte, want dat is natuurlijk wel van belang voor de volgende ronde: dat je scherpe doelstellingen kunt formuleren op wat je wil bereiken. Of dat nu gaat over de koopkracht van mensen, over de zorg, over asiel en migratie, maar er gaat nu een hoofdlijnenakkoord op scherpe doelstellingen. In een regeerprogramma legt de regering uit hoe ze dat wil gaan realiseren. En ik kan mij best indenken dat het ook nog een beetje kan verschillen van onderwerp, maar daarmee hoef je niet een heel dik hoofdlijnenakkoord te gaan krijgen als daadwerkelijk een regering de ruimte heeft om het uit te werken naar de maatregelen, naar de uitvoering. En nu zie je natuurlijk vaak dat dat in een regeerakkoord allemaal bij elkaar zit, en tot hele lange lijsten van maatregelen leidt. Wat hier een groot voordeel van kan zijn, dat is misschien wel goed om bij te zeggen, dat betekent namelijk dat er ook wat meer tijd kan zijn om te kijken of de maatregelen die de regering bedenkt, of die ook uitvoerbaar zijn, niet vastlopen in de praktijk. Ik schrijf ook letterlijk in mijn verslag: het komt natuurlijk ook voor dat er politieke deals worden gesloten die achteraf goed lijken te zijn maar uiteindelijk niet uitvoerbaar of toch niet helemaal passend. Nou dit kan ook een voordeel zijn dat de politieke partijen heel scherp op de doelen zijn, daar een kabinet ook op afrekenen maar die uitvoering en de uitwerking ook aan het kabinet laten waardoor ook dat effectiever kan worden. Maar goed, nogmaals, wij hebben het natuurlijk over de vorm gehad, je moet dit natuurlijk nu inhoudelijk gaan uitwerken met elkaar. 

VRAAG
Ja, want u heeft het over die wisselende meerderheden. Valt of staat zo’n programkabinet, of hoe u het ook wil noemen, valt of staat dat nou bij inderdaad de zoektocht naar wisselende meerderheden?

PUTTERS
Dat kan. En dat zullen we gaan zien want nogmaals: hier zullen de gesprekken over moeten gaan, wat wil je met elkaar bereiken en het liefst ook nog met andere in de Tweede Kamer bereiken. En wat zijn eventueel onderwerpen waar het om wisselende meerderheden zou kunnen gaan. En dat zijn natuurlijk echt de inhoudelijke gesprekken die nu moeten gaan plaatsvinden. 

VRAAG
Nee, ik had een paar korte vragen dan: wat is eigenlijk uw conclusie waarom een minderheidskabinet niet mogelijk was? 

PUTTERS
U leest het in het verslag en ik geef vrij minutieus aan: verschillende minderheidsvarianten die er zijn en de redenen waarom ze niet konden, dat ligt aan de variant waar we het over hebben. Maar uiteindelijk komt het erop aan dat enkele fracties of één fractie dat niet als realistisch zag of nu niet als realistisch zag. En dat heb ik geprobeerd zo precies mogelijk aan te geven. Dus dat is in de kern de reden waarom ik niet tot een minderheidskabinet met enige vorm van steun kon, omdat daar niet de steun voor bestaat, op dit moment, binnen de Tweede Kamer.

VRAAG
En was daar geen steun voor bij de VVD en NSC? 

PUTTERS
Voor waarbij?

VRAAG
Om in te stappen in een minderheidscoalitie?

PUTTERS
Ik zou zeggen: leest u mijn verslag. Maar inderdaad, hebben deze partijen een aantal uitspraken gedaan, ze staan er allemaal in, over welke varianten zij op dit moment niet realistisch achten. 

VRAAG
En dan ook nog weer een korte vraag: NSC heeft dus aan tafel bij u de afgelopen vier weken niet concreet naar u toe bevestigd dat zij ministers zullen leveren? Die belofte hebben zij nog niet gedaan?

PUTTERS
In mijn verslag staat wat er in staat. 

VRAAG
We hebben het verslag nog niet gelezen namelijk, dus tegelijkertijd met deze persconferentie verstuurd. 

PUTTERS
Ik heb volgens mij heel duidelijk gemaakt hoe het in elkaar steekt: deze partijen willen met elkaar werken aan een programma, of wat ik een programkabinet noem, een extra parlementair kabinet. En daar hoort alles bij: dus dat is én het inhoudelijke programma, dat is de bemensing, dat is nadenken over een regeerprogramma. Maar het is ook van belang, dat is volgens mij niet heel vreemd, dat je ook naar het totaalpakket kijkt, zowel de VVD, als de PVV, als de NSC, als de BBB, of het ook aan je verwachtingen voldoet. Ik heb er vertrouwen in dat dat zo is en dat dat een vorm kan krijgen, mits men op de inhoud in de volgende ronde goede afspraken met elkaar kunnen maken.

VRAAG
Dus als ik het goed begrijp, dat hele pakket, zoals u dat heeft weergegeven, als dat allemaal klopt, dan zal NSC ministers leveren?

PUTTERS
Ik blijf het zeggen zoals ik daar net zei…

VRAAG
Maar dat is wel heel verwarrend he.

PUTTERS
NSC is niet de enige fractie die hier bij betrokken is, ook voor de PVV moet dit gaan vliegen en moet dit gaan werken. Dat geldt ook voor de VVD. En dat geldt ook voor de BBB. En wellicht dat nog andere fracties ook in deze formule kansen zien. Dat zullen we gaan zien.

VRAAG
Ja, laatste vraag dan. Er zijn al een aantal partijen die hebben gezegd ‘als partijgenoten van ons meedoen in deze variant, dan mogen ze hun partijlidmaatschap inleveren’. Wat vindt u daarvan?

PUTTERS
Daar ga ik ook verder niet op in.

VRAAG (TELEGRAAF)
Bent u beschikbaar voor een volgende fase? 

PUTTERS
Dat is niet aan de orde, en ik ga daar ook niet over. 

VRAAG
Nee. En kunt u zeggen, want we zijn nu ongeveer vier maanden na de verkiezingen, wat voor termijn er voor inhoudelijke onderhandelingen zou moeten worden uitgenomen? Want vier maanden voor alleen het besluit om met elkaar te gaan onderhandelen is toch wel vrij lang.

PUTTERS
Ja, nou, ja. Vier maanden, u bedoelt de hele periode. Ik dacht die vier weken. Omdat ik wel denk dat deze vier weken, in die zin, zin hebben gehad omdat er echt meer helderheid is gekomen op iets waar een Kamerdebat vrij veel verwarring over had. Maar goed, dat terzijde. Het komende Kamerdebat zal een antwoord op uw vraag moeten gaan geven. Het mag duidelijk zijn dat ik denk dat het snel moet en kan. En zeker ook als je in staat bent om op hoofdlijnen scherpe politieke ambities te formuleren met elkaar, dan zou dat snel moeten kunnen, zou je ook vervolgens richting de bemensing, de samenstelling van een kabinet toegaan. Nogmaals, het staat en valt met a) de uitkomst van het Kamerdebat volgende week en de termijn die de Tweede Kamer gaat hangen aan de volgende fase als men dit volgt en natuurlijk de fracties die hierbij betrokken zijn. 

VRAAG
Wat heeft nou uiteindelijk de doorslag gegeven dat het nu wel lukt? Jullie hebben maar twee dagen met elkaar gepraat met z’n vieren, of met z’n vijven eigenlijk. 

PUTTERS
Ik heb, maar die woorden heeft u mij vaker horen uitspreken de afgelopen weken, ik heb echt stap voor stap gewerkt en ik heb mijn plan getrokken om te kijken: kan hier een basis zijn voor een vruchtbare politieke samenwerking in de komende tijd? En daar heb ik individuele gesprekken voor gevoerd, duogesprekken voor gevoerd en ik heb uiteindelijk de gesprekken met hen vier gevoerd, dat is niet ondoordacht ofzo, of dat ik dacht ‘nu zijn we er met z’n allen aan toe om met z’n vieren te gaan zitten’, ik heb heel zorgvuldig alles besproken en gewisseld wat ik vond dat nodig was om tot een goed gesprek met z’n vieren te komen en dat is gelukt afgelopen maandag en dinsdag. 

VRAAG
Maar er is toch op een gegeven moment bedacht bij een aantal partijen die er eerder anders instonden, dat ze zeggen ‘nou oké, we gaan het toch doen’. Wat heeft dan de doorslag gegeven?

PUTTERS
Dat moet u denk ik aan die fractievoorzitters of fracties vragen, ik heb in de afgelopen weken, en dat is echt zo, gewoon goede gesprekken met iedereen gehad en natuurlijk speelt er van alles rond zo’n kabinetsformatie en je probeert als informateur te kijken is het toch mogelijk om een kabinetsformatie verder te helpen, want dat was mijn opdracht en dat is in mijn ogen mogelijk gebleken. 

AKKERMAN (BNR)
Korte vraag, u zegt 50 % mensen met een politieke verankering, 50 % van buitenaf. Is er dan al gepraat over in welke van die 2 categorieën de premierspost moet vallen?

PUTTERS
We hebben echt gekeken naar wat past er bij een extraparlementair kabinet, daar hoort een aantal criteria bij voor de bemensing, ik heb dit in mijn verslag geformuleerd als een streven, dat kun je ook net iets anders invullen, dat hangt denk ik allemaal af van hoe de gesprekken verder verlopen, maar het is niet over posten, departementen en dat soort dingen gegaan, dus er zijn een aantal, u zult het in het verslag zien, mensen van binnen en buiten zijn van belang, de mix van politieke ervaring die ook nodig is he, zeker als we gaan werken met wisselende meerderheden bijvoorbeeld, heb je ook mensen nodig die de vaardigheid verstaan om goed met die onderhandelingen en gesprekken om te gaan, maar ook mensen met voldoende afstand, voldoende ervaring uit de samenleving ook iedere keer die kritische blik in Den Haag brengen. Daar hebben we veel gesprekken over gehad, dus vooral hoe zou dat er als team uit moeten zien, maar niet in de details zoals u nu vraagt. 

AKKERMAN
Maar u zegt dus nu dat een premier die bij geen van de vier partijen hoort, dat dat uw voorkeur heeft, als dat voor iedereen acceptabel zou zijn?

PUTTERS
Wij hebben met elkaar besproken dat de invulling van het ambt van minister-president op een later moment in de kabinetsformatie aan de orde moet komen. 

AKKERMAN
Wie zou dan formateur worden, is dat dan nog steeds wel de leider van de grootste partij of is dat dan de beoogde premier?

PUTTERS
Dat is zeker niet aan mij en ook niet iets denk ik wat nu aan de orde is, daarin zullen de partijen echt met elkaar de volgende stap moeten gaan zetten voordat dat soort vragen aan bod komen. 

VRAAG
Hoe groot is de kans dat de partijen het ook op de inhoud kunnen vinden met elkaar?

PUTTERS
Daar kan ik eigenlijk nog geen uitspraken over doen. De gesprekken die ik bijgewoond heb, we hebben natuurlijk ook met elkaar, dat zei ik ook net, dat als je over een hoofdlijnenakkoord of een regeerprogramma spreekt moet je het natuurlijk ook enigszins hebben over de agenda van het kabinet, ik denk dat als u in het verslag de onderwerpen ziet staan, dan ziet u in ieder geval accenten die deze fracties leggen. Natuurlijk zijn we met z’n vieren, we leven in een land waarin het niet mogelijk is om met één of twee partijen te regeren, dus dat betekent dat in ieder geval vier partijen met elkaar nog heel wat te bespreken hebben op die inhoud, maar goed, dat moet de volgende ronde uitwijzen of ze daar uit kunnen komen, het is altijd geven en nemen, dat is elkaar diep in de ogen kijken, dat is elkaar vertrouwen en ik hoop dat daarvoor een basis is gelegd. 

VRAAG
Dat bepaalt toch of deze fase ook weer voor niets is geweest. Hoe lang denkt u dat dat gaat gebeuren?

PUTTERS
Ik hoop niet dat deze fase voor niets is geweest, althans, als ik nou vanavond op de bank uitgeblust zit, dan hoop ik niet dat dat is wat achterblijft bij mij, het is niet voor niets geweest, want één, ik hoop echt, dat zal ik volgende week ook van de Tweede Kamer horen, dat er in ieder geval twee dingen heel helder zijn, namelijk één, wat verstaan we onder verschillende vormen van kabinetten, maar twee dat het ook heel helder is welke varianten wel of niet een optie zijn of zijn geweest, maar ik denk dat dat belangrijk is dat we dat systematisch in beeld hebben en daarmee is deze fase absoluut niet voor niets is geweest. Ik denk dat de Tweede Kamer ook veel behoefte had aan het duidelijk maken welke varianten van meerderheid-, minderheid- zijn nu eigenlijk nog wel aan de orde of niet aan de orde en daar is denk ik helderheid op gegeven. 

VRAAG
U heeft het over een schaal van parlementariteit. Bent u dan op zoek gegaan naar de meest parlementaire variant of de minst parlementaire variant, of iets ertussenin? 

PUTTERS
Ik zei aan het begin van ons gesprek al dat ieder kabinet, wat er ook komt, moet leunen op de steun in het parlement, en is daarmee ook een parlementair kabinet, als je het zo zou definiëren, dus extraparlementariteit zit hem in de wijze van totstandkoming van het regeerakkoord, de totstandkoming van het kabinet, dus de aard van het kabinet dat er op dat moment zit, dat is extraparlementariteit en de geschiedenis leert ons eigenlijk, daar is niet één mal, dus in het verslag vindt u wel de vier, vijf belangrijkste kenmerken die ik in het model van extraparlementaire kabinetten centraal zie staan, ook goed luisterend naar wat alle experts daarover zeiden en ik geef vervolgens aan, op welke van die aspecten je dus kan variëren, programmatisch en qua bemensing en ja, dan is er niet per se één mal, dat is er ook nooit geweest, er zijn een aantal kabinetten geweest in het verleden die daar heel dichtbij komen, maar ook een aantal die precies op die bemensing, mensen binnen buiten, hoofdlijnen of niet, een beetje varieerden. Het is niet om het ingewikkeld te maken, maar iedere tijd krijgt ook eigenlijk een beetje het kabinet dat past. 

VRAAG
Bent u juist op zoek gegaan naar iets zo parlementairs mogelijk of iets zo extraparlementairs mogelijk? 

PUTTERS
Ik ben niet op zoek gegaan naar iets zo extraparlementairs mogelijk, ik ben op zoek gegaan, mijn opdracht was op zoek te gaan naar vruchtbare politieke samenwerking in de Tweede Kamer en een goede relatie tussen het komende kabinet en de Tweede Kamer, dat was mijn opdracht, waaronder te kijken naar al die varianten van kabinetten, dus ik ben niet met een vergrootglas naar extraparlementariteit gaan zoeken, maar wel naar wat kan rekenen, waarvan denk ik dat het kan rekenen op vruchtbare politieke samenwerking in de komende tijd en dat heb ik gedaan. 

VRAAG (NRC)
Er staan best veel onderwerpen op dat lijstje, inhoudelijke onderwerpen, waar de partijen het in elk geval over eens willen worden. Is er ook expliciet afgesproken welke onderwerpen niet door deze partijen besproken hoeven te worden, waar in ieder geval geen eendracht over gevonden hoeft te worden? 

PUTTERS
Dat is echt iets waar in de volgende ronde met elkaar over gesproken zal moeten worden. In het verslag ziet u de dingen waar we over hebben gesproken, het hoort niet bij mijn opdracht om dit te doen. 

VRAAG
Om toch een opvallende te noemen, Defensie, Oekraïne staat er niet in. Valt dat nog onder internationaal of onder veiligheid of is daarvan bedacht ‘dat gaan we in elk geval niet op dit lijstje zetten’?

PUTTERS
Ik heb de inhoudelijke gesprekken niet met de fracties gevoerd, hooguit dus zoals ik net toegelicht heb, dat je iets van een beeld moet hebben van de agenda om ook op die vorm stappen te kunnen zetten, maar dit zat niet in mijn opdracht en is dus echt voor de vorige keer. U ziet wel, ook in het verslag in het eerste deel, dat ook echt voor mijn persoonlijke rekening is, ik heb gemeend een beschouwing te moeten leveren over hoe ik naar een kabinetsformatie kijk en naar de samenleving die vraagt om oplossingen voor problemen en daarin ziet u dat ik ook een aantal dingen zeg over belangrijke kaders en doelen voor een nieuw kabinet, waaronder een aantal zaken die u misschien in uw hoofd heeft zitten, maar in de gesprekken met de fractievoorzitters zijn het de onderwerpen die nu in het lijstje staan. 

VRAAG
U zegt ‘wij hebben dat eigenlijk niet echt besproken’, als ik u goed hoor hebben de fracties dat aangedragen, kunt u aangeven hoe dat proces is gegaan?

PUTTERS
Ik ga verder niet iets zeggen, we hebben er vrij veel gedaan afgelopen weken, we hebben mensen gesproken, gebeld, om tafel gezeten, ik heb geprobeerd in mijn verslag zo precies mogelijk aan te geven met wie ik wanneer en op welk moment allemaal gesproken heb, en de uitkomst daarvan vindt u aan het eind en als het gaat om welke onderwerpen denken deze fracties nu als eerste aan in die basis van dat hoofdlijnenakkoord goed moeten zitten, dan zijn dat de onderwerpen. 

VRAAG
U kreeg de opdracht om mogelijkheden te onderzoeken voor vruchtbare samenwerkingen. Is dit eigenlijk de enige mogelijkheid die nog tot een vruchtbare samenwerking leidt met deze verkiezingsuitslag, of is er nog een alternatief?

PUTTERS
Op dit moment wel. Dat luistert ook nauw, dat ziet u ook in het verslag, er ook fracties zijn van ‘nou, het is niet realistisch of nu niet realistisch’, op dit moment is er niet een andere te onderzoeken variant dan degene die ik heb aangedragen. 

VRAAG
En ik lees ‘er moeten strenge financiële kaders komen, strenge juridische kaders, internationale afspraken, afspraken op hoofdlijnen, afspraken over een manier van samenwerking’. Wat is er naast de bemensing dan extraparlementair aan?

PUTTERS
Ik heb geprobeerd net uit te leggen wat de extraparlementaire elementen zijn, ik kan het nog één keer kort zeggen: een hoofdlijnenakkoord met een regeerprogramma en dat zal in de volgende ronde moeten blijken, want u gebruikt worden als streng en zo, die heb ik allemaal niet gebruikt in mijn verslag, die staan daar niet, daar staat ook niet een mate van detail in weergegeven, een hoofdlijnenakkoord uitwerken in een waarschijnlijk meer gedetailleerd regeerprogramma is al heel belangrijk, dat is één, twee, de totstandkoming van het regeerprogramma is een heel belangrijk element van een extraparlementair kabinet, dat gebeurt door een door de Kamer aangewezen formateur en die gaat dat uitwerken en is als hij beëdigd is als minister-president het kabinet vaststellen, dat is echt een andere werkwijze dan we nu vaak met regeerakkoorden zien, drie, de bemensing van zo’n kabinet ziet er ook anders uit. Vier, de politiek leiders in de Tweede Kamer, dus het totaalpakketje, nou ja, u mag uw eigen weging maken, is toch best fors anders. 

VRAAG
Is er nog gesproken over dat een van die partijen geen ledenpartij is? 

PUTTERS
In het verslag ziet u staan wat ik besproken heb, ik ben niet in gesprek in gegaan over de partijen van de individuele fractievoorzitters, maar wij hebben met elkaar gekeken naar vruchtbare politieke samenwerkingen. 

VRAAG
En die wens was er ook niet van de andere fractievoorzitters, van als die partij niet democratisch is georganiseerd…

PUTTERS
Daar moet u voor bij andere fractievoorzitters zijn, daar kan ik niet op ingaan.

VRAAG
Daar is het niet over gegaan?

PUTTERS
Ik heb geen gesprekken daarover gevoerd. 

ORNSTEIN
De minister-president, dat is geen onbelangrijk iets, is er, we hebben het niet over de heer Wilders nu, is er besproken van welke politieke kleur die minister-president moet zijn, uit welke partij komt die?

PUTTERS
Er is, zoals ik al heb gezegd, afgesproken dat de invulling van het ambt minister-president op een later moment in deze kabinetsformatie aan de orde moet komen, dus het antwoord is ‘nee’. 

VRAAG
(onverstaanbaar, red.)

PUTTERS
We bedoelde ik mee, ik heb met hen om de tafel gezeten, dus ik moet even mijn pet afzetten dat ik geen informateur meer ben, niet aan de orde, en ik zei net ook al ik ga daar niet over, maar het is niet aan de orde. 

VRAAG
(onverstaanbaar, red.) of u beschikbaar bent. 

PUTTERS
Dat is niet aan de orde. 

VRAAG
Maar bent u dan beschikbaar of niet?

PUTTERS
Dat is niet aan de orde. Dank jullie wel.