Letterlijke tekst persconferentie informateur Hamer op 22 juni 2021

Mediatekst | 22-06-2021

Inleidende verklaring informateur Hamer

Welkom allemaal. Zoals u gezien heeft heb ik om half twee het eindverslag aangeboden aan de voorzitter van de Tweede Kamer en bij dit verslag heb ik twee documenten met bijlagen meegestuurd met daarin de resultaten van het inhoudelijke deel van mijn opdracht en natuurlijk ook mijn eindverslag wat ik heb gemaakt over het geheel van deze formatieperiode. En zoals ik vaker heb aangegeven is het inhoudelijke deel van mijn opdracht goed gegaan. U kunt dat ook nu bevestigd zien in alle stukken, maar verliep het politieke deel natuurlijk een stuk lastiger. En dat zal ook voor u niet als een verrassing komen. Ik zal daar straks op terug komen. Maar graag wil ik u nog eventjes mee terug nemen naar het begin van mijn werk als informateur. De basis van de opdracht die ik op 12 mei van de Tweede Kamer kreeg was de motie Kaag-Rutte. En dat was een veelomvattende motie en hij was ook enigszins ongebruikelijk. Omdat die bestond uit zowel een inhoudelijk als een politiek deel. Het inhoudelijke deel kende drie elementen. Ten eerste, politieke overeenstemming te zoeken voor herstel en transitiebeleid. En ten tweede, inventariseren welke andere urgente grote thema’s met voorrang moesten worden uitgewerkt ten behoeve van een regeerakkoord op hoofdlijnen. En ten slotte, niet te vergeten, welke afspraken met voorrang gemaakt moeten worden om de democratische rechtsorde te versterken. Dat was eigenlijk het ongebruikelijke deel van deze informatieopdracht. Omdat in het verleden partijen natuurlijk zelf zo’n opdracht vervullen en die niet in eerste instantie aan een informateur geven maar juist de informateur vragen daarbij te begeleiden. Deze inhoudelijke opdracht werd aangevuld met een politiek deel dat luidde te onderzoeken welke partijen bereid zijn op basis van de door de informateur onderzochte contouren van het te voeren beleid met elkaar, en dat woordje met elkaar is denk ik in de loop van de tijd een helder begrip geworden, de onderhandelingen over een coalitieakkoord te voeren. Een minder ongebruikelijk deel voor de informatie maar minstens, is gebleken, net zo ingewikkeld. 

Toen ik mijn werkzaamheden begon werd ik geconfronteerd met een complexe politieke situatie omdat de partijen in de twee maanden daarvoor na de verkiezingen van 17 maart forse standpunten over elkaar hadden ingenomen. Zoals ik op de eerste persconferentie met u zei: er had eigenlijk wel een soort van ontploffing plaatsgevonden. Ik ben daarom gestart met gesprekken met de 18 fractievoorzitters waarin ik alle onderdelen van mijn opdracht heb besproken. En uit die eerste gesprekken bleek mij al snel dat de politieke verdeeldheid nog steeds erg groot was en er schade tussen verschillende partijen was ontstaan, ook binnen de coalitie, die gerepareerd moesten worden. Maar mij bleek ook dat er een brede wens was om de kabinetsformatie verder te brengen en die te laten verlopen via de inhoud. Dat is ook wat ik vervolgens heb gedaan en de eerste weken ben ik ook begonnen met de inhoud voorop en dat was dan ook de leidraad voor de eerste periode. En zoals u heeft gezien heb ik dat gedaan door clusters van partijen samen te stellen en door in lijn met de motie en dus ook op verzoek van de Kamer zeg ik er nog maar een keertje bij, externe expertise te betrekken. Dit laatste was echt een wens van de Kamer. Deze clustergesprekken en bijeenkomsten met externen gaven mij een beter beeld over de inhoudelijke mogelijkheden van mijn opdracht en ook tussen de verschillende componenten daarvan. Zo ontstonden gaandeweg al vrij snel de contouren van gezamenlijke en inhoudelijke ambities en doelen voor de korte en lange termijn. Partijen vonden het belangrijk eigenlijk in navolging van het advies van Herman Tjeenk Willink eerst een probleemanalyse en doelen te formuleren en dan pas naar de oplossingen te zoeken. En uiteindelijk was het voor de meerderheid van de partijen van belang om die onder te verdelen in drie categorieën. Allereerst het transitiebeleid en andere grote thema’s die zich op de middellange en de lange termijn richten. En dan hebben we het over transities als verduurzaming, digitalisering en innovatie. En bij de grote thema’s gaat het natuurlijk over onderwerpen als infrastructuur, gezondheid en veiligheid. U kunt in de notitie daarvan die ik heb geschreven precies die zeven doelen ook terugvinden. En ik denk dat die notitie zeer bruikbaar is in een volgende fase van de formatie als partijen dat verder gaan uitwerken. Dan het tweede onderdeel, de tweede categorie. Die betreft het herstel- en nazorgbeleid gericht op het korte termijnherstel en het vergroten van de weerbaarheid van onze samenleving en onze economie. En we hebben ook gezien in de loop van die periode dat we aan de slag waren dat die economie zich natuurlijk weer begint aan te trekken. En daarom is denk ik het onderscheid wat we gemaakt hebben tussen lange termijn transitiebeleid en een korte termijn, ik zou het bijna een herstel/nazorgpakket willen noemen belangrijk. En dat is eigenlijk ook de tweede notitie die ik aan de Kamer heb voorgelegd. En daarmee is het accent voor die periode, voor de korte termijn periode, meer op nazorg en op het inhalen van achterstanden gericht. Dan hebben we het bijvoorbeeld over het onderwijsachterstanden, maar ook over belemmeringen op de arbeidsmarkt, de aandacht voor schulden en van bedrijven, inhaalzorg. Maar ook achterstanden die bijvoorbeeld bij gemeentes in de binnensteden zijn opgelopen. 

Ten slotte zie ik een aantal urgente uitdagingen. Ik noem bijvoorbeeld stikstof, klimaat, de arbeidsmarkt, de woningmarkt, waar meer structurele problemen aan de gang zijn. Dat zijn grote complexe vraagstukken die eigenlijk niet kunnen blijven liggen. Zeker niet in een langdurige formatie. En daarvan adviseer ik dan ook de Kamer om te kijken of ze die alvast kunnen oppakken en in ieder geval als prioriteit kunne gelden bij de formatie die op gang gaat komen tussen de formerende partijen. Het onderdeel herstel en versterking van de democratische rechtsorde zie ik als een integraal onderdeel binnen al deze categorieën en ook als voorwaarde voor beleid. Dus die loopt daar eigenlijk dwars doorheen. Ook daarvoor heb ik een agenda opgesteld. En daarvan stel ik voor dat de Kamer eigenlijk zo snel mogelijk zelf daarmee aan de slag gaat via een voorstel van het presidium. Het inhoudelijke deel van mijn opdracht heb ik dus uitgewerkt met in eerste instantie de clusters van alle partijen. Daarna toegespitst tot de negen partijen die de motie hebben ondersteund en uiteindelijk tot de zes fracties die bereid zijn tot deelname aan het kabinet en elkaar bij voorbaat niet uitsluiten. En ik hoop van harte dat die inhoudelijke documenten de basis bieden voor de voortzetting van de kabinetsformatie en de opzet van een coalitieakkoord. Voor het ene deel en voor het andere deel voor concrete maatregelen die door de Tweede Kamer in gang kunnen gezet worden. Dan heb ik het over het herstel- en nazorgbeleid en natuurlijk ook over die agenda van de democratische rechtsorde. De Tweede Kamer kan daar snel mee aan de slag. 

Dan het politieke deel. Zoals ik u net al zei kent het politieke deel van mijn opdracht in tegenstelling tot het inhoudelijke deel een grilliger verloop. Laat ik het maar zo noemen. Bij de start van mijn werkzaamheden waren de kruitdampen van de vorige periode duidelijk nog niet opgetrokken. En toen in die periode waren er natuurlijk al stellingnames. U heeft dat allemaal kunnen lezen in het verslag van de heer Herman Tjeenk Willink. Maar ook in deze periode zijn er nieuwe stellingnames tussen partijen gekomen waar ik in deze periode tegenaan ben gelopen. Nou is het in deze fase van de formatie, dat zeg ik er wel bij, want als je die twee maanden eraf trekt dan is het natuurlijk eigenlijk gewoon de start van de formatie geweest, niet ongebruikelijk dat partijen duidelijke stellingnames ook tegen elkaar innemen. En als je in de geschiedenis kijkt dan zult u zien dat er veel formaties die zeg maar zo’n beetje zes weken bezig zijn, wel hebben verkend maar uiteindelijk ook in die fase toch weer vastlopen en daarna gelukkig, er zijn altijd kabinetten gekomen, weer doorgaan. Maar toch, een Nederlandse kabinetsformatie is natuurlijk eigenlijk altijd behoedzaam aftasten en zelden een romantische aangelegenheid. Maar deze keer hebben de partijen natuurlijk daar wel echt duidelijk u kennis van laten nemen wat hun standpunten daarin waren. En ook dat daar een zekere mate van stelligheid in is blijven ontstaan. Tegelijkertijd is er wel voortgang nodig en verwacht ik eerlijk gezegd nog steeds dat er ruimte gaat ontstaan. Vandaar mijn voorstel om nu deze fase van de formatie af te sluiten en een nieuwe fase in het proces te zetten. Want het is belangrijk dat partijen nu toch echt gewoon zelf de pen ter hand gaan nemen en dat niet meer alleen in de handen van een informateur leggen. Dit alles volgens het bekend adagium: formeren is faseren. En formeren is uiteindelijk ook elimineren. En voordat ik de volgende stap ga bespreken is het misschien goed om kort iets te zeggen over die politieke stand zoals ik die in de gesprekken heb geconstateerd. Want op grond van de onderzochte inhoudelijke ambities zijn meerdere partijen bereid om onderhandeling over een coalitieakkoord te voeren zonder elkaar bij voorbaat uit te sluiten. En dat zijn uiteindelijk de partijen VVD, D66, CDA, PvdA, GroenLinks en de ChristenUnie. We zijn dus, dat bedoelde ik met dat elimineren om het een beetje onaardig te zeggen, van achttien partijen naar zes partijen teruggegaan ten opzichte van de periode waarin ik begon. En ik heb van die zes partijen de afgelopen periode uitvoerig alle mogelijke combinaties onderzocht. Mijn opdracht was namelijk te onderzoeken welke partijen bereid zijn met elkaar, ik onderstreep even met elkaar, de onderhandelingen te voeren over een coalitieakkoord. Mijn conclusie vandaag is dat er op dit moment nog geen combinatie te vormen is uit deze zes partijen terwijl dat wel zou moeten kunnen. Dat is het gevolg van de u bekende posities die deze partijen hebben ingenomen ten opzichte van elkaar en die ze nu nog niet willen wijzigen. Dat is ook gebleken na het gesprek wat ik afgelopen vrijdag met de zes fracties gezamenlijk heb gevoerd. Welke stap is dan wel mogelijk op dit moment? Ik heb een aantal opties daarom verkend om een volgende stap van de formatie te zetten om toch in ieder geval te zorgen dat die partijen zelf de pen ter hand gaan nemen. En daarbij is er één optie naar voren gekomen die op voldoende draagvlak kan rekenen in de Tweede Kamer en die de partijen, die zes partijen, niet blokkeren. En daarom heb ik de fractievoorzitters van de VVD en D66 gevraagd gezamenlijk een document op hoofdlijnen op te stellen waarbij zij op basis van de door mij geleverde input verder kunnen gaan. En waarom nou die twee partijen? Die zijn natuurlijk de winnaars, de twee grote winnaars van de verkiezingen. Zij zijn de twee partijen die getalsmatig nodig zijn voor elke meerderheidscoalitie van partijen die elkaar niet uitsluiten. En belangrijk, zij willen die verantwoordelijkheid nu ook nemen. En uit de vele gesprekken, en u heeft dat allemaal kunnen volgen, die ik ook met hen samen heb gevoerd, put ik de verwachting dat zij dit samen op een zodanige wijze zullen doen dat zij open blijven staan voor de andere partijen. En ik denk dan ook dat het mogelijk is om in een korte fase van enkele weken een document op te stellen waarbij zij dan vervolgens de andere partijen weer mee kunnen laten doen, die nodig zijn uiteindelijk om een meerderheidscoalitie te voeren. Ik denk dat het belangrijk is dat de twee grootste partijen nu die verantwoordelijkheid nemen en dat er door hun ook echt een stap wordt gezet. En op hun vraag of ik beschikbaar ben als informateur om dat proces te begeleiden heb ik hen positief geantwoord. 

Tot slot, mijn voorganger Herman Tjeenk Willink sprak bij de afronding van zijn opdracht eind april de wens uit dat er nu echt inhoudelijke stappen zouden worden gezet omdat het uiteindelijk gaat om de maatschappelijke problemen die opgelost moeten worden. En ik ben in ieder geval blij dat we alvast een aantal inhoudelijke stappen kunnen zetten. Dat is belangrijk voor de Nederlandse bevolking. Ik hoop ook van harte dat we de volgende fase met zijn andere wens, het verdere herstel van vertrouwen en matiging kunnen afsluiten. En dat vraagt dus nu om de politieke stap en ik heb er vertrouwen in dat die stap ook gezet gaat worden omdat mijn ervaring is dat we in Nederland altijd een uitkomst weten te vinden als het nodig is. 

VRAAG (NOS)
Mevrouw Hamer, wat voor een document moeten Mark Rutte en Sigrid Kaag dan precies opleveren? Inleveren straks?

HAMER
Ja, een document wat een stap verder gaat uiteraard dan het document wat ik heb afgeleverd, waar zij dus nadrukkelijker ook hun eigen politieke standpunten kunnen inbrengen, maar wel op een zodanige manier dat er openheid is voor de standpunten van de partijen die daarna nog zullen aansluiten.

VRAAG
En wat voor een aanleiding heeft u dat dan wel gaat lukken? Als je kijkt naar de afgelopen maanden, was dat openstaan voor andere partijen nou niet echt waarin iedereen uitblonk.

HAMER
Nee, dat klopt, maar ik heb steeds constateert dat er op de inhoud, naar mijn idee, openingen te vinden waren. Alleen daar zijn de partijen eigenlijk niet aan toegekomen, omdat ze wel op, zeg maar, zoals u heeft kunnen zien aan de documenten, op dat niveau de gesprekken hebben gevoerd, maar bij een normale verkenning ga je net ietsjes dieper, en daar is toch een soort koudwatervrees lijkt het wel, van partijen om daar aan te beginnen. Dus dan is het beter dat er twee, die hebben elkaar dan alvast gevonden, die hebben ook aansluiting allebei naar de andere partijen, dus ik denk dat het dan mogelijk moet zijn dat die koudwatervrees verdwijnt, en dat er toch een meerderheidscoalitie kan komen

VRAAG
En hoe gaat dat proces dan, met het aansluiten van andere partijen? Want u geeft ze een paar weken, dus we zitten nu half juni, dus moeten ze half juli hiermee klaar zijn, en gaat u dan, als u weer doorgaat, gaat u dan zeggen: die partijen moeten nu met elkaar gaan onderhandelen?

HAMER
Nee, ik vind, ik zal hun begeleiden in dat proces, ook omdat ik natuurlijk goed op de hoogte ben van wat de zes partijen vinden, maar ik vind dat zij zelf het voortouw moeten nemen. Dus zij zullen zelf ook goed moeten kijken bij het schrijven van het document: waar kunnen we de aansluiting vinden naar de andere partijen?

VRAAG
Dus zij moeten die keuze moeten gaan maken met welke partijen?

HAMER
Zij moeten de keuze gaan maken. Zij moeten ook openstaan daarvoor. In die zin moeten ze goed weten wat ze opschrijven met elkaar.

VRAAG
En u wilt dus over een week of vier, zeg maar, ik zal u niet vastpinnen op een datum, maar wilt u dus horen: met deze club willen we half augustus door.

HAMER
Ja, ik denk dat het heel mooi zou zijn als dat zelfs nog iets eerder kan, maar dat proces ga ik, nadat het Kamerdebat geweest is en deze fase is afgesloten, dat gaat natuurlijk echt heel precies, met de twee fractievoorzitters bespreken, want anders ga ik het nu voor hun verzinnen. Ik vind het heel belangrijk dat zij zelf die verantwoordelijkheid nemen.

VRAAG
U zei op de inhoud is het goed gegaan, maar, met alle respect, als je u stuk leest, dan zie je vooral heel veel kopjes, waarvan je denkt, daar moeten keuzes over worden gemaakt. Maar we zien nog maar heel weinig politieke keuzes.

HAMER
Dat ben ik niet helemaal met u eens. Ten eerste is de keuzes van de thema’s heel belangrijk, even toch in de geschiedenis kijken, nog geen jaar geleden was dit denk ik niet zo vanzelfsprekend dat er drie thema’s, waaronder bijvoorbeeld verduurzaming of kansrijke en inclusieve samenleving, bovenaan de lijst van een regeerakkoord zouden staan. Dus ik denk wel degelijk dat daarin al keuzes zijn gemaakt, en ook al overeenstemming is, en als je dan het document pakt over het herstel- en nazorgbeleid, dan wordt het heel concreet, daar stel ik ook vast dat het vrij gemakkelijk moet zijn om of in de begroting van volgend jaar, of zelfs al met geld wat er nu nog op de plank ligt, en jammer genoeg niet gebruikt wordt, snel tot actie over te gaan.

VRAAG 
Over dat herstelbeleid, je hoort nu steeds: het gaat hartstikke goed met de economie, is dat nog wel nodig?

HAMER
Ja, er is een verschil, zeg maar, dat heb ik geloof ik al eerder gezegd, er is grote verwarring over wat nou precies onder herstelbeleid werd verstaan, omdat we natuurlijk steeds verder in de tijd zijn gekomen. Ik zie het zo dat, zeg maar, het transitiebeleid gericht is op lange termijn, ik weet niet eens of je het herstelbeleid of ontwikkeling van de economie moet noemen, maar ook natuurlijk met de maatschappelijke doelen daarbij aan de ene kant. En aan de andere kant, het pakket wat er voor de korte termijn ligt, dat heb ik ook bewust herstel en nazorgbeleid genoemd, want iedereen denkt nu dat het klaar is, maar gaat u met een ondernemer praten die lang last heeft gehad van de periode dat hij of zij dicht is geweest. Daar is het nog lang niet klaar voor. Gaat u met de kwetsbare groepen in onze samenleving praten, dan is het nog lang niet klaar voor en daar hebben we proberen naar te kijken, in overleg met bijvoorbeeld de gemeente, wat is nou nodig om daar dat herstel en nazorg te doen. Daar is echt nog een heleboel te doen.

VRAAG (BNR)
Mevrouw hamer, toch even het sollicitatiegesprek. U heeft er 41 dagen over gedaan, het is u op het politieke vlak niet gelukt, waarom bent u dan de gewezen persoon om dit proces voort te zetten?

HAMER
Nou, ik denk omdat we natuurlijk wel een volgende stap gaan zetten, waarin eigenlijk de kennis die is opgedaan in de afgelopen periode belangrijk kan zijn om snel de tweede stap te zetten.

VRAAG
Ja, maar dan hoor ik niet van u waarom u dat moet doen?

HAMER
Nou, omdat ik die kennis heb opgedaan en omdat ik die relatie met die partijen heb opgebouwd. Maar u moet die vraag eigenlijk niet aan mij stellen, maar aan de partijen die aan mij gevraagd om dat te doen.

VRAAG
Begrijp ik nou goed uit u antwoord net als straks D66 en de VVD samen aan dat document gaan werken, dat ze dan wel op de achtergrond met die andere vier partijen over wat daarin moet komen te staan?

HAMER
In ieder geval moeten ze bij het opstellen daar rekening mee houden, en ik denk dat het in de politiek altijd heel belangrijk is om de lijnen open te houden met partijen met wie je uiteindelijk samen moet werken.

VRAAG 
Maar dan gaan we dus gewoon op de achtergrond en in de schaduw gewoon formeren?

HAMER
De bedoeling is dat nu deze twee partijen samen het voortouw nemen, dus die gaan in eerste instantie, zoals ik zei, de pen pakken.

VRAAG (AD)
Heeft u overwogen om, u zag de politieke blokkade, heeft u overwogen om te zeggen: maar ik zie op de inhoud zoveel overeenkomsten, ik ga toch adviseren aan de Kamer om deze partijen met elkaar om tafel te zetten?

HAMER
Daar heb ik over nagedacht, maar als partijen zeg maar aangeven, dat ze in de gewenste combinatie niet willen, er is bijvoorbeeld ook een variant, dat is ook helder geworden, van zes partijen, maar als ze daar met heug en meug gaan zitten, dan heeft dat over het algemeen niet zoveel zin. Dus ik dacht ook, het klinkt misschien ook een beetje raar, maar dat in zekere mate van vrolijkheid ook weer in deze formatie komen. En deze twee partijen, de winnaars van de verkiezingen, moeten dat gevoel denk ik weer een beetje terugkrijgen. Vandaar dat ik dacht, nou uiteindelijk, dit is ook de variant die het minste weerstand oplevert, laat die twee dan aan de slag gaan.

VRAAG
Maar wat u net had over koudwatervrees, je zou ook iemand richting het koude water kunnen duwen.

HAMER
Dat kan, maar het risico dat je verdrinkt is dan ook aanwezig, en dat zou niemand toch willen volgens mij.

VRAAG
Ik las in uw verslag de gesprekverslagen van 18 mei, de verslagen van de gesprekken die u later heeft gevoerd, die ontbraken. Is daar een reden voor?

HAMER
Die heb ik, zoals ook afgesproken is, in mijn eindverslag systematisch opgenomen. U kunt zien als u de chronologie van de weken volgt, kunt u precies zien wat er ongeveer in de gesprekken aan de orde is geweest, zeker als u daarna ook het overzicht ziet van de standpunten van de partijen.

VRAAG
Bent u nog van plan om die verslagen ook nog, als de Kamer daar bijvoorbeeld om vraagt, naar de Kamer te sturen?

HAMER
Nee, dit eindverslag is het verslag, er zijn geen andere verslagen.

VRAAG 
Dan zegt u, de komende weken moeten de partijleiders van VVD en D66 samen aan een stuk gaan werken. U wilt dat dat een korte periode is, dat dat stuk er zo snel mogelijk ligt. Vervolgens zegt u half augustus zouden bepaalde partijen moeten gaan onderhandelen. Voorziet u dan nog een formatie-vakantie?

HAMER
Ja, kijk, ik vind dat een lastig vraag, omdat er dan een soort beeld gaat ontstaan van: ze doen helemaal niks meer. Nou ben ik zelf lang politicus geweest en de ergernis van onder andere mijn kind is dat politiek nooit ophoudt, dus dat geldt volgens mij ook voor deze politici. Dus ik wil niet het beeld wekken dat het stil komt te liggen. Aan de andere kant hebben wij, en dat heeft u ook kunnen zien, mensen echt achter de kiezen hebben gehad de afgelopen periode, dus dat iedereen ergens een periode op adem komt, lijkt me ook gezond. Daartussen in zal dat proces zich gaan bewegen.

VRAAG
Het is niet zo dat er nu in de agenda al een periode geblokt is van, dan gaan we even iets leuks doen?

HAMER
Nee, voor zover ik weet niet.

VRAAG (RTL NIEUWS) 
Ja, u zei dat u uw derde oog zou aanzetten, wat heeft dat derde oog gezien?

HAMER
Ja, ik heb later pas ontdekt dat heel veel mensen dat begrip niet kende. Ik krijg nu ook overal uitnodigingen op leiderschapscursussen om over het derde oog te komen praten. Wat ik daarmee bedoelde, is ik ga zeg maar, een beetje meer kijken naar komt er iets los bij mensen. Dat zei ik geloof ik na twee weken, gaan ze nou echt een stap zetten van ik wil verder met jou. En wat daar uit is gekomen, kunt u zien. Ze willen eigenlijk heel graag, naar mijn beeld, verder met elkaar. Ze weten alleen niet in welke combinatie en daar zitten ze vast in hun standpunten en dat zal toch op een of andere manier los moeten komen.

VRAAG 
En waarom denkt u dat dat dan begin juli wel los is?

HAMER
Ik heb allerlei redenen om aan te nemen dat de aantrekkelijkheid voor een aantal partijen om mee te doen toch heel groot is. Ik denk dat het helpt als de twee grootste partijen kunnen laten zien van: kijk, dit zijn de contouren die wij samen, dat is nog wat anders dan als ik het zeg, dan als zij het zelf zeggen, dit zijn ongeveer de contouren zoals ze eruit kunnen zien, en ik denk die koudwatervrees kan wegnemen.

VRAAG 
Maar u derde oog ziet toch ook dat zij tijdens uw hele formatieperiode totaal geen beweging hebben gemaakt.

HAMER
Nou, misschien heb ik dan wel meer gezien in die intuïtie, ik laat het beeldspraak van het derde oog als u dat goed vindt, weg.

VRAAG 
Maar wat zegt u intuïtie dan?

HAMER
Nou, dat uiteindelijk het in de Nederlandse politiek zo is, dat soms lang duurt en soms veel beweging kan geven, maar dat er uiteindelijk altijd een kabinet komt.

VRAAG 
Uiteindelijk is tijd de oplossing?

HAMER
Nee, niet alleen tijd, want dat zou zeggen dan kunnen we allemaal op vakantie en een boek gaan lezen. Ik denk dat er wat voor moet gebeuren.

VRAAG (ANP)
U heeft vanaf het begin heel erg gezegd, ik ga via de inhoud de overeenkomsten opzoeken. En nu eigenlijk hoopt u een beetje op diezelfde strategie, maar dan met twee mensen die het voortouw nemen. Als het niet alleen tijd is, dan alleen de keuze van die twee fracties die het verschil gaat maken?

HAMER
Nee, ik denk dat je natuurlijk moet kijken naar het hele proces. Er is natuurlijk heeft veel gebeurd. Partijen vinden daar neem ik aan, dat moet u aan henzelf vragen, iets van. Dus ik denk dat niet alleen het verschil is dat die twee partijen het doen, maar ook omdat de urgentie met de dag groter wordt om stappen te gaan zetten.

VRAAG 
U zegt urgentie, ik hoorde u ook zeggen: de vrolijkheid moet terug. We hebben het over dat er heel veel gebeurd, dat er misschien ook veel moeheid, misschien ook wel chagrijn ook in zit. Zit er ook iets in de persoonlijke verhoudingen dat moet verschuiven voordat er echt serieus geformeerd kan worden.

HAMER
Nee, ik denk wel dat als we blijven rondpraten over zeg maar, wie met wie, dat hebben jullie misschien thuis ook wel eens, zullen we hierheen gaan of daarheen gaan, dan wordt het er niet leuker van. En als je dan op een gegeven moment met z’n allen bedenkt, we gaan ergens anders heen, dan heb je toch een superleuke dag met elkaar. Misschien moeten we het maar een beetje zo bekijken. We kiezen een andere route, waarbij ik wel wil benadrukken dat het ongelofelijk belangrijk is dat nu twee partijen de verantwoordelijkheid nemen voor dit proces. En dat is natuurlijk wel echt anders.

VRAAG 
Aan de andere kant, die twee partijen, die worden dus ook verantwoordelijk voor dat het wat vrolijker en leuker wordt?

HAMER
Ja, dus ook met elkaar en ook met anderen. Ja, zeker.

VRAAG (NIEUWSUUR)
Denkt u dat de heer Rutte en mevrouw Kaag dit kunnen, zo’n proeve schrijven, of gaat de een misschien vooral schrijven om een bepaalde set partijen te lokken, en de andere de andere set partijen?

HAMER
Nee, ik denk dat zij daar goed in staat zijn. Daarbij hebben zij ook fracties, fractieleden, die daarbij kunnen helpen. Ik denk dat zij dat heel goed kunnen.

VRAAG 
En als het nou eenmaal geschreven is en PvdA en GL willen er bijvoorbeeld op intekenen, is de heer Rutte dan opeens wel, is er opeens dan geen blokkade meer om die partijen.. (onverstaanbaar, red.)

HAMER
Ik denk dat partijen er rekening mee moeten houden, met de blokkades die er liggen en daar moeten ze zelf een afweging in maken.

VRAAG 
Is het voor u dan ook acceptabel dat er dan uiteindelijk een minderheidskabinet komt?

HAMER
Nou, ik zou willen streven nu,  het is eigenlijk een beetje hetzelfde als de vraag naar een plan A, dan heb je ook al een plan B en wat is dat dan? Dan gaat plan A meestal weg. Maar ik denk dat de partijen de grote wens hebben om tot een meerderheidscoalitie te komen. 

VRAAG
U zegt dat u inhoudelijk al stappen heeft gezet. Maar als ik dan kijk naar die lijsten dan zie ik bijvoorbeeld dat bij het punt werk moet er meer onderzoek gedaan worden naar de belemmeringen zegt u. Maar dat onderzoek is toch al gedaan? Er is toch de commissie-Borstlap geweest. Dan is toch weer uitstel van besluiten? 

HAMER
Nee, dat is volgens mij geen uitstel. Maar er zijn natuurlijk heel veel, er ligt heel veel werk op de plank. Maar als ik de brievenlijst laat zien van mensen die willen komen vertellen wat ze hebben liggen dan is er natuurlijk heel veel. Alleen ik heb het opgeschreven omdat het een agendapunt is wat partijen nu zelf moeten oppakken. En ja, je hoeft niet zo heel ver te zoeken waar ze de oplossingen vandaan kunnen halen. 

VRAAG
Wat is dan echt een concreet voorbeeld waarbij u zegt: hier hebben ze stappen gezet? 

HAMER
Ik denk dat, het hangt een beetje vanaf welk document u het over heeft. Als ik kijk naar het eerste document, dat er nu een agenda ligt met zeven urgenties, laat ik het zo maar noemen, voor een regeerakkoord. Als je kijkt naar een normale verkenning dan gaan de eerste twee weken over waar zullen we het over hebben? Dat kunnen ze nu overslaan. Dus die zeven hoofdstukken die liggen er eigenlijk al. Daar is ook, dat is een nieuwe werkwijze die ze wilden voeren. Namelijk, eerst een analyse maken van het probleem. Nou, dat ligt er ook. Ze kunnen in die zin gewoon de agenda volgen. Ik heb veel meegedaan aan formaties, dat duurt over het algemeen het langst. En dan kun je lekker in gesprek over de oplossing. Daar kunnen ze nu mee beginnen. 

VRAAG (FD)
Moet er bij dit conceptregeerakkoord ook een financieel paragaaf? 

HAMER
Ja, dat is een vraag die de fractieleiders zullen moeten beantwoorden. Want dat heeft ook weer met de vraag hoe dicht wil je alles al regelen voordat de andere partijen bij komen. Maar ik kan daar op dit moment nog geen antwoord op geven. Want dat vind ik ook één van de dingen die de twee fractieleiders moeten bespreken. 

VRAAG
En moet de Kamer dat dan ook goedkeuren van te voren? Dat ze daar op inzetten? 

HAMER
Nee, ik geloof niet dat de Kamer dat hoeft te doen. Ik denk dat het proces nu aan die twee partijen is. 

VRAAG
Ik zag in uw verslag dat u ook de mogelijkheid eerst had geopperd dat CDA ook zou meeschrijven. Wat is daarmee gebeurd en hoe is dat gelopen?

HAMER
Er zijn door mij, zo staat het er ook, twee opties geopperd. Er zijn ook door anderen in dat gesprek opties geopperd. En  uiteindelijk is deze optie de optie die door geen van de partijen geblokkeerd is, om het zo maar netjes te zeggen. En daarom de optie geworden. Het feit dat ik natuurlijk al eerder ook gesprekken met, veel gesprekken heb gevoerd, juist met de heer Rutte en mevrouw Kaag, geeft mij wel extra vertrouwen dat zij in ieder geval deze verantwoordelijkheid moeten en kunnen nemen. Ook omdat zij de winnaars zijn van de verkiezingen en dus in die zin verantwoordelijkheid moeten nemen. 

VRAAG (NU.NL)
Mevrouw Hamer, in hoeverre is het nou een gok dat de andere partijen zullen aansluiten bij VVD en D66? 

HAMER
Het hele politieke leven is een gok. Dus ja, je moet op een gegeven moment kijken waarvan je denkt: dit pad heeft meer kans. Dus dat is ook de fasering. Je wil natuurlijk liever een grote sprong, ik had liever, ben ik open over, liever een grote sprong meteen naar vier of vijf of hoeveel partijen, dat ze uiteindelijk tot die coalitie willen komen. Maar dat is nu een sprong te ver dus begin je met die twee. En ik heb goede hoop dat ze daarna zullen aansluiten. 

VRAAG
Kunt u misschien een tipje van de sluier oplichten waar die hoop dan op is gebaseerd want we hebben de partijleiders best wel duidelijk gehoord. U bent daar ook heel duidelijk over in uw verslag. 

HAMER
Ik meen dat ik net heel uitgebreid, ik wil het best nog een keer proberen te herhalen maar...

VRAAG
Ja maar u heeft het over hoop, misschien dat u daar iets concreter op kan, u had de indruk dat partijen wel willen aansluiten...

HAMER
Maar dat heb ik volgens mij net aangegeven. Ik heb de indruk dat uiteindelijke de partijen bereid, echt bereid zijn en willen meedoen. Dat kunt u ook zien in de manier waarop ze onder andere op vragen van u zeg ik maar even in totaliteit, reageren. Ze zijn zelfs een beetje boos soms op elkaar dat ze niet mee mogen doen. Dus er is volgens mij een wil om mee te doen. Alleen ik heb ook de indruk dat het nu niet lukt omdat er toch een bepaalde koudwatervrees is die ook te maken heeft met beelden over elkaar. En dan kan je maar beter op een gegeven moment zeggen: ja, dan zorgen we dat twee, dat vind ik echt heel belangrijk, dat die pen nu wordt vastgepakt door twee van de zes partijen. Zodat het niet meer het stuk is van de informateur maar echt iets waar ze zelf mee aan de slag moeten. 

VRAAG
En in hoeverre speelt de vertrouwenscrisis rond VVD-leider Rutte eigenlijk nog een rol? Heeft het nog een rol gespeeld tijdens uw gesprekken? 

HAMER
Nou, mijn indruk is, maar u moet dat uiteindelijk natuurlijk aan partijen zelf vragen. Maar mijn indruk is dat dat eigenlijk een beetje is weggeëbd en dat het nu veel meer gaat over de vraag met hoeveel, met wie, de combinatie, dus dat het eigenlijk meer tussen de partijen is komen te liggen dan zeg maar al die partijen tegen de heer Rutte. 

VRAAG (ELSEVIER WEEKBLAD)
Mevrouw Hamer, gezien uw langjarige ervaring in de politiek en ook in de polder, kunt u misschien iets zeggen over uw observaties over de verschillen in polderen in de maatschappelijke veld,  het middenveld en polderen in een informatie, een kabinetsformatie. 

HAMER
Ja, nou voor mij is het grootste verschil en dan ga ik iets heel raars zeggen, maar dat bent u met z’n allen. Omdat zeg maar als je in de polder onderhandelt, bedoel ik absoluut niet, versta mij echt niet verkeerd hoor, maar als we in de polder onderhandelen dan gebeuren voor een groot gedeelte dezelfde processen. Dan zit het ook heel vaak vast, dan zijn er ook wel eens avonden dat ik thuiskom en denk: hoe zullen we dat morgen weer aanpakken. Dat is allemaal niet zoveel anders. Alleen hier loop je aldoor door die binnendeur en die buitendeur en dan ga je vertellen wat je van de ander vindt. En dat is over het algemeen niet heel bevorderend voor de sfeer de volgende dag. Dus ja, dat is niet uw schuld, maar het is wel de hele combinatie. Dus ik wil echt helemaal niets verkeerd, ik heb een broer die journalist is, dus versta mij goed. Maar de dynamiek met de buitenwereld is echt anders in de polder. 

VRAAG
En de bereidheid van de partijen aan tafel? Is daar verschil in? Zijn ze in het maatschappelijk middenveld misschien wat makkelijker, wat plooibaarder dan dat de politici zijn? 

HAMER
Nou, het grote verschil is natuurlijk, zeker in dit geval dat het hier gaat om de vraag met wie ga je nou zoveel jaar samenwerken. En bijvoorbeeld zoals bij mij aan tafel normaliter bij de SER, ja dat staat al vast. Dus die vraag is helemaal niet aan de orde. Je weet al dat je aan tafel zit alleen je moet ergens uitkomen. En hier gaat het natuurlijk, dat loopt ook zo door elkaar, die inhoudelijke vraag, daar komen ze best wel uit, maar wil ik nou mij en mijn partij, er gaat ook heel veel natuurlijk over de achterban, de partijen, wil die nou vier jaar in deze coalitie zitten. En dat is echt een andere dimensie dan in de polder. 

VRAAG
Tot slot, wat is het grootste verschil tussen de formaties die u zelf ook heeft meegemaakt en deze formatie? 

HAMER
Nou, ik heb eens even terug gekeken naar formaties waar ik zelf in gefungeerd heb. Elke formatie is natuurlijk anders. En het is ook vaak een reactie op de vorige. We hebben formaties gehad met heel veel fractieleden en groepjes. Dan weet je zeker dat je de volgende keer ga je het niet meer zo doen. Dan doen een paar het in een kamer. Dus daar zie je altijd verschil in. Maar als je goed kijkt naar de tijd. Ik doe nou even uit m’n hoofd een viertal jaren gekeken waar uiteindelijk een kabinet is gekomen en waar we na zes weken waren, dan waren we bijna altijd met de eerste verkenning bezig waarna het mislukt is. Dus in die zin, ja dat heb ik zelf natuurlijk ook meegemaakt. Ik moest zelf wel veel aan de formatie van wat toen Paars-plus heette. Waren we lekker aan de slag en je denkt: je komt er. En dan opeens loopt het weer stil. En ja, dan gaat het toch weer op gang. Komt er weer wat anders. 

VRAAG (VOLKSKRANT) 
Mevrouw Hamer, wanneer verwacht u eigenlijk dat er een kabinet op het bordes staat? 

HAMER
Nou, dat vind ik heel moeilijk om nu een verwachting over te zeggen. Daar heb ik voor mezelf wel een beeld bij, maar als ik dat met u ga delen ga ik zo’n druk zetten op het hele proces terwijl ik juist denk: ga nou lekker aan de slag zonder die druk. 

VRAAG
Maar kan dat na half augustus heel snel gebeuren? 

HAMER
Zou zomaar kunnen. 

VRAAG
Want wat vindt u er nou eigenlijk van dat het allemaal, nou u zegt zelf, u telt zes weken geloof ik hè. Maar we zitten nu eigenlijk al bijna honderd dagen na de verkiezingen en nog geen enkel zicht op een kabinet. Is het niet een beetje beschamend van de politiek naar de bevolking toe? 

HAMER
Ik vind het ten opzichte van wat er is gebeurd op zeg maar op 1 april en die twee maanden, ik vind het niet helemaal eerlijk richting de partijen om dat mee te tellen. Dus ik zou gewoon zelf willen beginnen waar ik nu zit. Nou dan zit het een beetje vast, maar het zit niet zo vast dat niet twee en de belangrijkste twee toch qua zetelaantallen met elkaar verder willen. Dus het is maar net op welke manier je ernaar wil kijken. 

VRAAG
Dus we moeten dat eigenlijk niet meetellen, de hele vertrouwenscrisis? We moeten de vertrouwenscrisis rond Rutte niet meetellen? 

HAMER 
Zou ik niet doen, nee. Want er is helemaal niet geformeerd toen. 

VRAAG
U omschrijft een aantal complexe crisissituaties, op de woningmarkt, stikstof, die eigenlijk snel moeten worden opgelost. Tegelijkertijd gaat het demissionair kabinet wel al stappen in zetten. En het lijkt wel alsof ze doen dat ze niet gevallen zijn. Hoe kijkt u naar die situatie? 

HAMER
Ik kan u verzekeren dat dat heel goed tussen hun oren zit. Ik praat natuurlijk ook met de vier partijen die tot die coalitie behoren. En die zijn er zeer van bewust dat er een nieuw kabinet moet komen. 

VRAAG
Hoe rijmt dat met het idee dat er eigenlijk totaal geen urgentie zit in deze formatie? 

HAMER
Ik zou niet willen zeggen dat er geen urgentie zit. Alleen de urgentie leidt nog niet tot formerende partijen. Nou ja, nu wel tot die twee. Dus daarom is er wel urgentie. Die hadden ook kunnen zeggen: we blijven achterover zitten. 

VRAAG (NRC) 
Er valt een parallel te trekken met Kok in ’94. Of in ieder geval, die zie ik veel voorbij komen. Heeft u zich daardoor laten inspireren? 

HAMER
Nee, ik heb er wel natuurlijk aan gedacht. Alleen de situatie met Kok wil ik wel eerlijk zeggen, is wel een andere. Kok had al met de partijen aan de onderhandelingstafel gezeten. Die kon ook meer bepalen als hij ging schrijven, dan ga ik die kant op of die kant. Nu zijn het twee partijen. Het speelveld ligt nog veel meer open omdat er natuurlijk nog niet is onderhandeld. Dus hij lijkt er een beetje op, maar hij is niet een parallel ervan. 

VRAAG
U constateert een zekere mate van stelligheid bij sommige politieke partijen. Over wie heeft u het dan? 

HAMER
Nou dat mag helder zijn. Eigenlijk over de verschillende combinaties. De twee linkse partijen zoals die tegenwoordig gezamenlijk worden genoemd houden natuurlijk, en dat is hun goed recht, aan hun samenwerking. En de twee andere partijen CDA en VVD zeggen: ja maar wij willen wel met één van die twee. Ik heb zelfs de indruk dat ze heel graag met één van die twee wel zouden willen. Maar niet met hun samen. 

VRAAG
Ziet u voorkeur voor welke van de twee ze dan het liefst wel zouden willen? 

HAMER
Nee, dat zou je echt aan partijen zelf moeten vragen. 

VRAAG
En kunt u op basis van die gesprekken, want goed wij hebben dus niet alle gespreksverslagen kunnen inzien zoals net al werd opgemerkt, kunt u op basis daarvan...

HAMER
Nee, maar ik wil geen misverstand staan, er zijn geen gespreksverslagen meer dan dat u heeft. U heeft mijn eindverslag. Van daaruit kunt u het opmaken. 

VRAAG
Ja, maar we hebben alleen het gespreksverslag van 18 mei hè. 

HAMER
Ja, omdat wij, ik heb in mijn eindverslag precies omschreven wat er in die gesprekken langs is gekomen die daarna opgesomd staan. Dus u kunt het helemaal volgen volgens mij. 

VRAAG
En kunt u op basis van die gesprekken dus vaststellen dat VVD en CDA zich net zo goed vasthouden aan elkaar als PvdA en GroenLinks? 

HAMER
Ja, dat moet u hen vragen. Ik vind dat lastig om daar zo ja of nee op te zeggen. 

VRAAG
Maar op basis van de gesprekken, merkt u dat...

HAMER
In ieder geval zien we die twee tegenstellingen. Ik denk dat u dat bijna beter ziet. Ik kan bijna via u volgen wat ze daarover buiten natuurlijk zeggen. Dus u kent dat net zo goed als ik. Dat is geen verrassing volgens mij. 

VRAAG
Tot slot, u benadrukt dat D66 en VVD nu verantwoordelijkheid nemen door de pen op te pakken. Andere partijen hebben die verantwoordelijkheid dus niet genomen? Dat constateert u? 

HAMER
Nee, we hebben het aan deze twee gevraagd. 

VRAAG
Ja, maar daarmee zegt u tegen die andere partijen: jullie hebben je verantwoordelijkheid niet genomen? 

HAMER
Nee, wat ik hoogstens kan zeggen is dat het niet gelukt is om met die zes partijen dat te doen. Maar ik zou niet de anderen willen diskwalificeren. Dat vind ik ook totaal mijn rol niet. Ik ben blij en ik geef ook aan: het zijn de twee grootste partijen, het zijn de winnaars van de verkiezingen, ik ben gewoon blij dat zij die verantwoordelijkheid nu pakken. En dat is iets positiefs over hun. En het is niet altijd zo in het leven als je iets positiefs zegt over de één dat het dan per se negatief is over een ander.